Polskie Lato 1980
Latem 1980 wybuchła największa w historii Polski fala strajkowa. 14 sierpnia w Stoczni im. Lenina rozpoczął się strajk, na czele którego stanął działacz WZZ Lech Wałęsa. Wkrótce proklamowano powstanie Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego i sformułowano listę 21 postulatów - domagając się przede wszystkim prawa do tworzenia wolnych związków zawodowych. 30 sierpnia w Szczecinie i dzień później w Gdańsku przedstawiciele rządu podpisali ze strajkującymi porozumienie uznające wszystkie postulaty robotników. 3 września podobne porozumienie zostało zawarte z MKS w Jastrzębiu.
Społeczeństwo polskie wystąpiło wówczas zgodnie - jak nigdy przedtem w PRL. Robotników wspierali liczni artyści, pisarze, aktorzy, naukowcy i dziennikarze, którzy nie chcieli dłużej żyć w kłamstwie. Konsekwencją zwycięstwa strajkujących były zmiany na szczytach władzy. W nocy z 5 na 6 września ze stanowiska I sekretarza odwołano Edwarda Gierka a jego następcą został Stanisław Kania.
Narodziny "Solidarności"
17 września 1980 roku w Gdańsku spotkali się delegaci z całego kraju, którzy zdecydowali o powołaniu jednego, ogólnopolskiego związku zawodowego pod nazwą Niezależny Samorządny Związek Zawodowy "Solidarność". Na czele Krajowej Komisji Porozumiewawczej stanął Lech Wałęsa. Władze starały się powstrzymać rozwój nowej niezależnej organizacji. Sąd Najwyższy ostatecznie zarejestrował NSZZ"Solidarność" dopiero 10 listopada.
Wejdą, nie wejdą
Jesienią nad Polską zawisła groźba sowieckiej interwencji zbrojnej. Przez kilka tygodni trwała "wojna nerwów". W grudniu w czasie moskiewskiego spotkania przywódców państw Układu Warszawskiego Leonid Breżniew odstąpił od planów inwazji. Polskie kierownictwo zapewniło, że "socjalistyczna Polska, Polska Zjednoczona Partia Robotnicza i naród polski mogą bezwzględnie liczyć na braterską solidarność i poparcie krajów uczestników Układu Warszawskiego".
Stan wojenny
Przygotowania do wprowadzenia stanu wojennego trwały w tajemnicy przez szereg miesięcy. W lutym minister obrony narodowej gen. Wojciech Jaruzelski został premierem, a w październiku dodatkowo I sekretarzem KC PZPR. Po wprowadzeniu 13 grudnia stanu wojennego do listy tytułów doszła jeszcze funkcja przewodniczącego Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego. Na terenie całego kraju przerwano połączenia telekomunikacyjne, zamknięto granice, zmilitaryzowano największe przedsiębiorstwa, wprowadzono od 22.00 do 6.00 rano godzinę milicyjną oraz zakaz podróżowania między miastami bez przepustek, ograniczono wolności obywatelskie (m.in. tajemnicę korespondencji czy nietykalność mieszkań), zawieszono też zajęcia w szkołach wszystkich typów i szczebli, zaostrzono cenzurę oraz internowano kilka tysięcy osób.
W wielu regionach kraju doszło do strajków i protestów. W celu spacyfikowania oporu do akcji wprowadzono blisko 150 tys. funkcjonariuszy MSW i żołnierzy. Do strajków doszło w 199 na około 7 tys. istniejących wtedy przedsiębiorstw.
"Solidarność" w podziemiu
Od pierwszych dni stanu wojennego toczyło się niezależne, podziemne życie. Wydawano setki podziemnych pism i biuletynów. Drugi obieg był bardzo ważnym orężem w walce z monopolem propagandowym władz stanu wojennego. Równie istotną rolę odgrywała działalność kulturalna i oświatowa prowadzona poza oficjalnymi strukturami. Na szeroką skalę prowadzono w środowiskach intelektualnych bojkot państwowych środków masowego przekazu, a w szczególności telewizji, która w powszechnym odczuciu ściśle łączona była z antysolidarnościową propagandą.
Jeszcze w grudniu 1981 roku utworzono Prymasowski Komitet Pomocy Osobom Pozbawionym Wolności oraz Ich Rodzinom, który zajmował się m.in. dzieleniem darów napływających z zagranicy. W kwietniu 1982 r. utworzono Tymczasową Komisję Koordynacji NSZZ "Solidarność", która była najwyższą władzą podziemnej "S".
Z okazji drugiej rocznicy podpisania porozumień w Gdańsku "Solidarność" zorganizowała liczne manifestacje uliczne, kończące się często gwałtownymi starciami z milicją. Najbardziej tragiczny obrót przybrała demonstracja w Lublinie, gdzie milicja strzelała do ludzi na ulicach - zginęły 3 osoby. Tego dnia ofiary śmiertelne były też w Gdańsku, Krakowie i Wrocławiu. 19 grudnia Rada Państwa postanowiła zawiesić stan wojenny z dniem 31 grudnia 1982 r.
Stan wojenny to dramatyczne a zarazem kontrowersyjne wydarzenie w powojennej historii Polski. Podstawowa kwestia badana przez historyków dotyczy zagadnienia nieuchronności jego wprowadzenia. Autorzy stanu wojennego podkreślają dziś, że było to „mniejsze zło”, które ochroniło przed wybuchem konfliktu społecznego. Odwołują się jednocześnie do sytuacji międzynarodowej. Ukazują, że nie możliwe było istnienie „Solidarności” w istniejącym ustroju, a ustroju nie dało się zmienić bez zgody państw Układu Warszawskiego. Są historycy, którzy twierdzą, że rzeczywistych przyczyn operacji wojskowo – milicyjnej należy upatrywać w chęci ocalenia zagrożonego monopolu władzy PZPR.
Do dziś nie ma jednolitej oceny stanu wojennego.
