Sokratesowi, który stronił od bieżącej aktywności politycznej, Platon nadał miano „najlepszego polityka”. Zapewne dlatego, że Sokratesa intrygowało zagadnienie dobrego życia w ustroju demokratycznym. Zauroczeniu teraźniejszością, nieokiełznanym namiętnościom i ambicjom, dążeniu do sławy oraz interesowności przeciwstawił myślenie i działanie odwołujące się do wartości, które nie mogą być ani przedmiotem umowy ani negocjacji. Sokratejskie pytania o sprawiedliwość, panowanie nad sobą czy mądrość stały się „wyrzutem sumienia” demokracji ateńskiej coraz bardziej redukującej sferę publiczną do gry ambicji, sił oraz interesów.
W tradycję sokratejską wpisuje się książka nysanina doktora Arkadiusza Baruta, zatytułowana „Egotyzm, etyka, polityka. Myśl konserwatywna Maurycego Barrèsa”. Uprzystępnia ona polskiemu czytelnikowi poglądy M. Barrèsa (1862-1923), literata, myśliciela, publicysty i polityka, jednego z czołowych konserwatystów francuskich. Barrès różni się od pierwszego pokolenia konserwatystów, które doświadcza upadku monarchii oraz polemizuje z ożywiającym rewolucję duchem oświecenia. Rewolucja i oświeceniowy racjonalizm należą w perspektywie końca wieku XIX do francuskiej (i europejskiej) tradycji politycznej i intelektualnej. Akceptacja rzeczywistości politycznej i społecznej III Republiki, a szerzej demokracji liberalnej, wiąże się u Barrèsa z wysiłkiem nasycenia jej duchem obywatelskim. Po pierwsze, wskazuje, że kryteria racjonalności naukowej i technicznej nie są prawomocne w obszarze teorii i praktyki politycznej. Ta ostatnia powinna zatem opierać się na cnocie powściągliwości miarkującej zarówno narcyzm rozumu, jak i rozchwianie emocji. Po drugie, działalność polityczną poprzedza sfera publiczna (rodzina, wspólnota regionalna, wspólnota religijna, naród), w niej to dokonuje się proces zakorzeniania jednostki i kształtowania postaw uwzględniających dobro wspólne (III Republika łączy tymczasem centralizm władzy państwowej ze zatomizowanym społeczeństwem). Po trzecie, kształtowanie człowieczeństwa dojrzałego wiąże się ze stopniowym przechodzeniem od egotyzmu do personalizmu, od wspólnoty regionalnej i etnicznej do wspólnoty ogólnoludzkiej.
Koncepcja Barrèsa przeciwstawia indywidualizmowi, który kształtuje się poprzez odrzucenie tradycji, więzi społecznych, religii, a zarazem poddaje się wpływowi tego, co najniższe w naturze człowieka i kulturze, indywidualizm polegający na afirmacji kontekstu społecznego i historycznego własnej wolności. Afirmacja ta, zdaniem autora „Wykorzenionych”, ubogaca człowieka w „cząstkę” rozumu zbiorowego. Pozwala mu wykroczyć poza rozum jednostkowy i jednostkowy etos, wprowadzając go jednocześnie w obszar wartości ponadczasowych. Buduje „most” pomiędzy przeszłością i przyszłością, traktując to, co nowe jako rozwinięcie i dopełnienie przeszłości.
Czy w liberalnej demokracji jest miejsce dla konserwatystów? Jak wiemy, demokracja ateńska rozwiązała problem Sokratesa, uznając go za wroga. Śmierć Sokratesa okazała się jednocześnie klęską Aten. Figura Sokratesa jako „pierwszego konserwatysty” pozwala uchwycić najgłębszy wymiar omawianej książki: stanowi ona dyskusję z postmodernistycznym relatywizmem, przedkładającym sprowadzoną do procedur demokrację nad dobro, także dobro wspólne. Pośród progresywistycznego zgiełku współczesnej demokracji konserwatysta jawi się jako „inny”. Jego inność różni się jednak od znanej nam krzykliwej inności orientacji seksualnych, ekscentryczności gwiazd, wyidealizowania bohaterów masowej wyobraźni. Przypomina on o obowiązkach tam, gdzie mówi się o przyjemnościach, dąży do cnoty, tam gdzie inni widzą tylko zyski, wskazuje na ograniczenia rozumu, gdzie upatruje się w nim kwintesencji człowieczeństwa. Wybujałe namiętności studzi rozumem, nacjonalizmowi przeciwstawia uniwersalizm kultury europejskiej, a wspólnotom wirtualnym, afektualnym i efemerycznym (np. nasza-klasa) wspólnoty realne, regionalne i wyrastające ze wspólnej tradycji. W obliczu dominacji bezosobowych reguł, jawi się jako zachowujący wrażliwość na różnorodność zjawisk „esteta”, podkreśla znaczenie ciągłości, gdy dominuje nastawienie na zmianę i pomnażanie dobrobytu. „Inność” konserwatyzmu nie polega na radykalizowaniu jednostronności współczesnej kultury, ale na wskazywaniu umykających z horyzontu jej widzenia wartości dopełniających i tonujących ową jednostronność. Książka poświęcona rekonstrukcji teorii Maurycego Barrèsa prowadzi do następującej konstatacji: miarą jakości demokracji, a zarazem warunkiem jej istnienia jest obecność dyskursu konserwatywnego (poziom teoretyczny) oraz konserwatywnej postawy (praktyka).
Monografia dra Baruta przeniknięta jest duchem konserwatywnym także w aspekcie formalnym: ogniskowaniu spojrzenia na powierzchni badanych zjawisk i pochopności sądu przeciwstawia rzeczowość, a zarazem przejrzystość analiz, prowadzących do wyważonych wniosków. Język książki nie przytłacza, a jej wartości informatywne i teoretyczne nie zaburzają płynności i komunikatywności narracji. Jest to zaleta czyniąca pracę nyskiego teoretyka prawa i polityki niezwykle cenną: zaspokaja ona, z jednej strony, gusta odbiorców biegłych w meandrach myśli konserwatywnej, z drugiej zaś jest przystępna dla czytelników rozpoczynających intelektualną przygodę.
Autor recenzji - dr Tomasz Drewniak
